Jest najstarszą z zachowanych na Kujawach świątyń, zbudowaną w stylu romańskim na przełomie XI/XII wieku. Początkowo pełniła funkcję katedry biskupiej. Od momentu przeniesienia biskupstwa do Włocławka (XII w.), pełni funkcję kościoła kolegiackiego, przy którym istnieje kapituła kruszwicka. W latach 50 i 70 – tych XX w. prowadzono reromanizację, w celu przywrócenia charakteru romańskiego świątyni.
 

1. Początki biskupstwa na Kujawach

Istnieją dwie hipotezy mówiące o genezie biskupstwa kruszwickiego. Pierwsza z nich utrzymuje, ze biskupstwo kruszwickie powstało w XI wieku, a fundatorem jest Mieszko II (1025 – 1034). Zwolennicy tej hipotezy opierają się na informacji zamieszczonej w Kronice wielkopolskiej z XIV wieku. W 1096 r. wojska książęce dokonały spalenia grodu kruszwickiego. Przyczyną tego wydarzenia było udzielenie schronienia zbuntowanemu Zbigniewowi, nieprawemu synowi Władysława Hermana. Incydent ten mógł zaważyć na przeniesieniu biskupstwa do Włocławka.

Druga hipoteza mówi o równoczesnym powstaniu na Kujawach biskupstwa kruszwickiego i kujawskiego w 1124 r., za panowania księcia Bolesława Krzywoustego. Zgodnie z przekazem Jana Długosza siedziba biskupstwa kruszwickiego została przeniesiona z Kruszwicy do Włocławka w 1157 r.

Głównym celem utworzenia biskupstwa kruszwickiego było kontynuowanie chrystianizacji Pomorza po upadku biskupstwa w Kołobrzegu, w 1013 r.

 

2. Funkcja kościoła

Kościół mógł od początku pełnić funkcję katedry biskupiej. Podstawą tego twierdzenia może być fakt odnotowania w Kronice wielkopolskiej informacji o utworzeniu przez Mieszka II stolicy biskupiej w Kruszwicy.

Natomiast zgodnie z hipotezą o benedyktyńskiej genezie kościoła, w Kruszwicy istniał klasztor, o czym wspomina dokument z 1185 r., pt. Kruszwicki Klasztor św. Piotra Apostoła. Benedyktyński charakter kościoła może potwierdzać informacja o pochowaniu w klasztorze kruszwickim biskupa Świdgera, zamieszczona w Rocznikach Jana Długosza. Kult benedyktyńskich świętych: Trudona i Tosso, a także lokalizacja kościoła z daleka od grodu i targowiska (zalecenia reguły benedyktyńskiej), również podkreślają klasztorny charakter świątyni.

Inna hipoteza mówi, że kościół od początku pełnił funkcję kolegiaty związanej z włocławskim biskupstwem, utworzonym ok. 1124 r. W dokumencie z lat 1138 – 1144 widnieje informacja o kolegium kanoników w Kruszwicy. Jednakże kolegiatą kościół został nazwany dopiero w XV wieku, w aktach biskupów włocławskich.

Styl architektoniczny kościoła wskazuje na klasztorny charakter, inspirowany architekturą kościoła śś. Piotra i Pawła w Hirsau, na terenie Górnej Nadrenii. Świadczy o tym m.in.: istnienie trzech portali w południowej elewacji, które miały łączyć świątynię z zabudowaniami klasztornymi, a także spiętrzone, schodkowe prezbiterium, podpory w postaci filarów, stosowanie kostkowych kapiteli, drewniany strop we wnętrzu kościoła. Cechą charakterystyczną świątyni są boczne kaplice prezbiterialne, które nawiązują do pastoforiów z okresu wczesnochrześcijańskiego. Pastoforia pełniły funkcję zakrystii i miejsca przechowywania chleba konsekrowanego w czasie Mszy świętej.

 Początkowo kolegiata posiadała wezwanie św. Piotra Apostoła. Patronat św. Pawła dodano między rokiem 1538 a 1559, prawdopodobnie sugerując się datą zebrań kapituły kruszwickiej, przypadających w Uroczystość Apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca). Ponadto, na początku XX wieku kolegiacie dodano również wezwanie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny.

Na prośbę kardynała Stefana Wyszyńskiego – Prymasa Tysiąclecia, dnia 25.01.1970 r. papież Paweł VI podniósł kolegiatę kruszwicką do godności Bazyliki Mniejszej.

 

3. Czas powstania i etapy budowy kościoła

Kolegiata p.w. św. Piotra i Pawła w Kruszwicy jest bazyliką trójnawową, zbudowana z granitowych i piaskowych ciosów. Zastosowany został system filarowy, z prezbiterium w postaci absydy, oddzielonym od nawy transeptem ze wschodnimi absydami. Korpus nawowy zakończony jest późnogotycką wieżą ceglaną z XVI wieku.

Analiza stylowa kolegiaty wyodrębnia dwie fazy jej powstania:

I faza – połowa XI wieku, powstaje trójnawowa bazylika na planie krzyża łacińskiego;

II faza – pierwsza połowa XII wieku, dobudowano boczne kaplice, nadające świątyni wygląd charakterystyczny dla kościołów benedyktyńskich z XII wieku.

W 1529 r. świątynia wyposażona była w pięć ołtarzy: śś. Piotra i Pawła, św. Katarzyny, św. Marcina, Bożego Ciała, Najświętszej Maryi Panny. Zniszczoną uderzeniem pioruna wieżę kościoła odbudowano w cegle, w 1547 r. i nadano jej styl gotycki. W 1547 r. na cmentarzu parafialnym wybudowano drewnianą dzwonnicę. Od wieku XVI przy środkowym portalu znajdowała się drewniana kruchta, która w XVII w. została zastąpiona nową, murowaną kruchtą w stylu barokowym. W 1623 r. biskup kujawski Paweł Wołucki ufundował nowy ołtarz wielki. Dodatkowo w XVII w. ufundowane zostały ołtarze: św. Krzyża, św. Stefana, św. Antoniego, Anioła Stróża.

Okres wojny polsko – szwedzkiej, przypadający na lata 1655 – 1660, spowodował zniszczenie kościoła. Kanonicy zmuszeni zostali do ucieczki. Jednakże ocalało archiwum kapituły kruszwickiej, ukryte w podziemiach kolegiaty. W latach 1678 – 1679 odbudowano zniszczoną przez Szwedów wieżę i zwieńczono kopułą w stylu barokowym. Na kopule umieszczono klucze świętego Piotra.

W XVIII w. liczba ołtarzy zbudowanych w stylu barokowym zwiększona została do trzynastu. W 1730 r. prezbiterium kościoła zostało otynkowane i wybielone, w celu umieszczenia w nim nowego ołtarza głównego. Dach kolegiaty pokryty był ceglanymi dachówkami, natomiast w 1760 r. we wnętrzu założono marmurową posadzkę. Ufundowane zostały również: rzeźbiona, drewniana chrzcielnica i barokowa ambona. Odnowione zostały stalle kanonickie. Wnętrze kolegiaty ozdobione wówczas było obrazami: Sądu Bożego, Wieczerzy Pańskiej, Biczowania Chrystusa, Ścięcia św. Jana Chrzciciela, św. Barbary, św. Katarzyny. Na filarach i ścianach umieszczonych było dziewięć stacji Drogi Krzyżowej, namalowanych na płótnie. Ponadto w kościele znajdowały się portrety biskupów kruszwickich, Mieszka I, Bolesława Chrobrego, a także cztery obrazy przedstawiające m.in. sceny kultu pogańskiego, chrztu Goplan i widok kolegiaty. W pobliżu kolegiaty istniały: szkoła, szpital dla ubogich i chorych (zbudowany ok. 1730 r.), trzy drewniane dwory dla kanoników.

Pierwszy rozbiór Polski spowodował zamknięcie kolegiaty w 1772 roku. Nie odprawiano wówczas żadnych nabożeństw.

Dnia 10 VI 1836 r. z wizytą do kolegiaty przybył Fryderyk Wilhelm IV, który polecił odrestaurować zniszczoną kolegiatę. W połowie XIX w. proboszcz parafii ks. prałat Wincenty Osiński zwrócił się o fundusze na remont kolegiaty do Konsystorza Arcybiskupiego w Gnieźnie. Gruntownej naprawy wymagały: wieża, dachy, portale i mury świątyni. Patronat nad kolegiatą sprawował wówczas rząd pruski. Przygotowany program konserwatorski miał na celu nadanie kolegiacie cech neogotyku pruskiego. Restauracja kościoła przeprowadzona została w latach 1856 – 1859 według projektu berlińskiego architekta. Niewłaściwie prowadzona renowacja murów, doprowadziła do zawalenia się ścian prezbiterium i zniszczenia stalli kanonickich. Podwyższone zostały wszystkie mury świątyni. Wieża, i wszystkie szczyty murów ozdobione zostały neogotyckimi detalami, obcymi dla stylu romańskiego. Przekształceniu uległ środkowy portal, usunięto barokową kruchtę i zastąpiono kruchtą neogotycką. Odrestaurowane zostały filary i barokowe ołtarze. Obniżony został teren wokół kolegiaty i wyeksponowany cokół, znajdujący się pod ziemią. W 1856 r. wybudowana została plebania, użytkowana do dzisiaj.

Na początku XX w., w 1901 r. zamontowano na kolegiacie nowy dach, a w 1903 r. wybudowano ceglany wikariat. W 1912 r. wnętrze kościoła pokryte zostało polichromią według projektu berlińskiego malarza. Ponownej konsekracji ołtarza wielkiego dokonał biskup Wilhelm Kloske, w 1914 roku.

W 1918 r. po odzyskaniu niepodległości usunięto neogotyckie detale. Barokową sygnaturkę nad prezbiterium przywrócono w 1923 r., natomiast w 1927 r. dziewiętnastowieczny strop zastąpiono nowym.

Okres okupacji niemieckiej spowodował zamknięcie kolegiaty w 1941 roku. Kościół został zamieniony w magazyn zboża.

Po II Wojnie Światowej, w latach 1954 – 1956 przeprowadzono reromanizację kolegiaty. Prace nad przywróceniem romańskiego charakteru kolegiacie przebiegały pod kierunkiem prof. Jana Zachwatowicza – Generalnego Konserwatora Zabytków z Warszawy. Wśród prac rekonstrukcyjnych wymienić należy: naprawę całego, zniszczonego dachu; usuniecie dziewiętnastowiecznej nadbudowy murów; zlikwidowanie portalu zachodniego; przywrócenie portalu południowego w transepcie. Odtworzona została większa arkada, otwierająca emporę zachodnią do nawy. W wyniku odgruzowania zamurowanych absyd bocznych, odkryto dwie romańskie, kamienne mensy ołtarzowe. Podwyższona w XIX w. o 45 cm posadzka została zdjęta. Pod posadzką odkryto m.in.: ślady osadnictwa pradziejowego, a także elementy romańskiego wystroju kolegiaty. Ceglane fragmenty filarów zastąpiono piaskowcem.

W 1976 r. neogotycki hełm wieży zastąpiony został dachem kopertowym. Nowy, obecnie znajdujący się dach na wieży założono w 1994 roku. W 1980 r. w prezbiterium umieszczono ołtarz kamienny w stylu romańskim i założono granitową posadzkę. W 1991 r. dokonano konserwacji kolumn portalowych. W latach 2009 – 2010 przeprowadzono renowację wewnętrznych murów kolegiaty w celu usunięcia osadów i przebarwień z kamienia.

4. Kapituła kruszwicka

Wspólnoty kanonickie w Polsce powstały w drugiej połowie XI wieku. Kanonicy – duchowni świeccy, zorganizowani byli w kapituły i żyli według reguły akwizgrańskiej z 816 r. Kapituła kruszwicka określona była w źródłach, z XII w. nazwą: Kapituła kościoła kolegiackiego p.w. św. Piotra w Kruszwicy. Pieczęć kapituły z 1215 r. przedstawia postać św. Piotra – patrona kapituły i kościoła. Pierwsza informacja o kanonikach kruszwickich pojawiła się w dokumencie z lat 1138 – 1144.

W średniowieczu przy kolegiacie działała szkoła prowadzona przez kanoników. Program nauki obejmował gramatykę, dialektykę, retorykę i religię. Pierwszy rozbiór Polski przyczynił się do upadku szkoły. Nową szkołę elementarną wybudowano w 1859 r.

W czasach średniowiecza własność kapituły stanowiło kilkadziesiąt wsi na Kujawach.

W 1930 r. opracowany został nowy statut kapituły kruszwickiej, zatwierdzany na okres pięciu lat, zgodnie z którym posiada wezwanie: Kapituła Kolegiacka przy Bazylice p.w. śś Apostołów Piotra i Pawła w Kruszwicy. Na pieczęci widnieje wyobrażenie patronów kapituły. Zgromadzenia kapituły kruszwickiej odbywają się 29 czerwca, w uroczystość odpustową Apostołów śś. Piotra i Pawła oraz 8 września, w święto Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Prawo nadawania kapłanom godności kanonika należy do arcybiskupa gnieźnieńskiego.

 

5. Zabytki wewnątrz kolegiaty

Najważniejszymi zabytkami, zachowanymi we wnętrzu kolegiaty są m.in.:

• romańska chrzcielnica w kształcie kielicha z XII wieku;
• romańska kropielnica z wyrytymi na obrzeżu krzyżykami;
• późnogotyckie rzeźby z XVI w., przedstawiające scenę Ukrzyżowania Chrystusa;
• rzeźby klęczących aniołów z pierwszej połowy XVIII w., pochodzące z barokowych ołtarzy kolegiaty;
• obraz Matki Bożej Częstochowskiej z 1656 r. malowany na desce;
• obraz św. Krzyża z połowy XVII w.;
• drewniana rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego z XVI wieku;
• drewniany krucyfiks w stylu ludowym z XIX wieku;
• późnogotycka płyta nagrobna starościny kruszwickiej Zofii Oporowskiej (zm. 1500 r.);
• barokowe konfesjonały i czarne ławki ze złotymi okuciami z XVIII wieku;
• dwa żyrandole z 1643 r. i 1929 r.;
• marmurowe płyty z XVII w., poświęcone legendarnym początkom kościoła kruszwickiego i biskupom kruszwickim;
• obraz ukazujący początki chrześcijaństwa w Kruszwicy, kopia z połowy XIX wieku.

6. Legendy

Początki kościoła kruszwickiego sięgają XI w. i opisane są w następującej legendzie: Za czasów pogańskich nad Gopłem mieszkało wielu chrześcijan, którzy jednak nie mieli swej świątyni. Oto pewnego dnia święci, zstąpili na ziemię, aby zacząć  budowę kościoła. Długo trwała by ta praca, gdyby nie to, że nagle kamienie zaczęły poruszać się same, a belki przypływały do miejsca przeznaczonego na świątynię. Wreszcie już tylko kilka godzin pracy brakowało do jej ukończenia. Święci pracowali wytrwale wśród nocy, łoskot i hałas płynących kamieni oraz szum jeziora rozlegały się wokoło, budząc mieszkańców osady. Jedna z kobiet wyszła rozgniewana przed dom, a ujrzawszy pracujących, w złości przeklnęła ich robotę. Wszystko ucichło, kamienie i belki wpadły do Gopła, a święci odeszli na zawsze. Wierni sami, długie jeszcze lata, musieli trudzić się przy budowie kościoła.

Legendę można interpretować na różne sposoby. Podkreślenie faktu przerwania prac przy budowie kościoła, jest echem tradycji o wielofazowości wznoszenia świątyni. Hałas związany z transportem materiałów budowlanych, należy wiązać z odgłosami krwawej bitwy, rozegranej w Kruszwicy, w 1096 r. Kamienie i belki wpadające do jeziora mogą symbolizować poległych mieszkańców grodu, których ciała wrzucono do Gopła.[1]

Tradycja głosi, iż kościół fundował Mieszko I na miejscu dawnej świątyni pogańskiej. Książę rozkazał, by kamienne bożki pogańskie wrzucić do Gopła, przy skarpie, na której stoi obecnie kolegiata. Na podstawie tego przekazu, powstała legenda o pochowaniu w krypcie kolegiaty żony Mieszka, księżniczki czeskiej Dąbrówki.

Zgodnie z tradycją przekazaną przez Jana Długosza, przed biskupami włocławskimi istniało ośmiu biskupów kruszwickich. W kolegiacie kruszwickiej spoczęli czterej biskupi: Romanus, Paweł, Baldwin, Świdger. Przeniesienie stolicy biskupstwa z Kruszwicy do Włocławka miało nastąpić za czasów biskupa Onolda (1157 – 1160).

Kolegiata wzniesiona została na skarpie, naprzeciw pola po drugiej stronie Gopła, gdzie według podania znajdowała się chata Piasta. Według jednej z wielu wersji legendy za czasów Popiela II, który objął rządy po ojcu, przybyło do Kruszwicy dwóch podróżnych. Udali się oni do chaty ubogiego oracza Piasta, znajdując u niego gościnę. Synowi Piasta sprawili postrzyżyny i nadali mu imię Ziemowit. Za ich sprawą odbyło się cudowne rozmnożenie pokarmów i napojów. Sam książę był uczestnikiem uczty. Wkrótce Popiel, w obawie o sukcesję tronu, zmyśliwszy chorobę, zaprosił do siebie krewnych, aby ich otruć w czasie ucztowania. Zwłoki otrutych kazał wrzucić do Gopła, głosząc, że to bogowie nagłą śmiercią ich ukarali. Z ciał niewinnie zabitych krewnych narodziło się mnóstwo myszy, które ścigać poczęły zbrodniarza. Popiel uciekł z grodu na wyspę na Gople, chroniąc się w wysokiej wieży. Tam go myszy dopadły i wraz z podstępną żoną, zagryzły. Po zgonie Popiela, lud zgromadzony w Kruszwicy zadecydował, że nowym władcą zostanie ten, kto pierwszy przypłynie do nich przez Gopło. Piast, będąc wówczas w pasiece, nabrał miodu i promem przepłynął Gopło. Dziwił się widząc takie tłumy, mniemał jednak, że chciano od niego kupować miód. Gdy przybił do brzegu, lud powitał w nim swego księcia. Podanie o Piaście i Popielu wykazuje podobieństwa do wielu tradycji o początkach dynastii europejskich. Postaci dwóch pielgrzymów, którzy pojawili się na postrzyżynach u Piasta, niekiedy łączone są z osobami Cyryla i Metodego, z pochodzenia Greków, Apostołów Słowian.[2]

 

Opracowanie powstało na podstawie książki Katarzyny Hewner, „Kolegiata śś. Piotra i Pawła w Kruszwicy – Świadek dziewięciu stuleci”.

(D.M.)

[1] K. Hewner, Kolegiata śś. Piotra i Pawła w Kruszwicy – Świadek dziewięciu stuleci, Kruszwica 1998, s. 61
[2] Tamże, s. 64